قیاس استثنائی منفصلقیاس استثنائی منفصل، به‌معنای قیاس دارای مقدمه شرطیه منفصله مشتمل بر عین یا نقیض نتیجه است. ۱ - اقسام قیاس استثناییقیاس استثنایی، مرکب از یک قضیه شرطیه و یک قضیه حملیه است. و از آنجا که قضیه شرطیه بر دو قسم (شرطیه متصله و شرطیه منفصله) است قیاس استثنایی هم به تبع آن، دو قسم پیدا می‌کند: هر گاه مقدمه اول قیاس استثنایی، قضیه شرطیه متصله باشد آن را "قیاس استثنایی متصله" (یا قیاس استثنایی اتصالی) می‌گویند. و هرگاه مقدمه اول، قضیه شرطیه منفصله باشد آن را "قیاس استثنایی منفصله" (یا قیاس استثنائی انفصالی) می‌گویند. ۲ - اقسام شرطیه منفصلهقضیه شرطیه منفصله بر سه قسم است: ۱. منفصله حقیقیه: قضیه‌ای که هم اجتماع، و هم ارتفاع طرفین قضیه (مقدم و تالی) ممکن نیست. ۲. منفصله مانعةالجمع: قضیه‌ای که فقط اجتماع طرفین قضیه (مقدم و تالی) ممکن نیست، اما ارتفاع هر دو جایز است. ۳. منفصله مانعةالخلوّ: قضیه‌ای که فقط ارتفاع طرفین قضیه (مقدم و تالی) ممکن نیست، اما اجتماع هر دو جایز است. [۴]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۸۵.
[۵]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۲۶.
[۶]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۶۹-۱۷۱.
قیاس استثنائی منفصل هم به تبع قضیه شرطیه منفصله بر سه قسم است: ۳ - صور منتج در منفصل حقیقیقیاس استثنائی منفصل حقیقی: هر ۴ صورت متصور در این قسم، منتج است: ۱. از وضع مقدم، رفع تالی استنتاج می‌شود، مثل: "این جسم یا بسیط است یا مرکب، لیکن بسیط است، پس مرکب نیست". ۲. از رفع مقدم، وضع تالی استنتاج می‌شود، مثل: "این جسم یا بسیط است یا مرکب، لیکن بسیط نیست، پس مرکب است". ۳. از وضع تالی، رفع مقدم استنتاج می‌گردد، مثل: "این جسم یا بسیط است یا مرکب، و لیکن مرکب است، پس بسیط نیست". ۴. از رفع تالی، وضع مقدم استنتاج می‌گردد، مثل: "این جسم یا بسیط است یا مرکب، و لیکن مرکب نیست، پس بسیط است". ۴ - صور منتج در منفصل مانعةالجمعقیاس استثنائی منفصل مانعةالجمع: از ۴ صورت متصور در این قسم، ۲ قسم منتج، و ۲ قسم عقیم (غیرمنتج) است. اما دو صورت منتج عبارت‌است از: ۱. وضع مقدم، که رفع تالی را نتیجه می‌دهد. مثل: "این چیز یا درخت است یا سنگ، و لیکن درخت است، پس سنگ نیست". ۲. وضع تالی، که رفع مقدم را نتیجه می‌دهد. مثل: "این چیز یا درخت است یا سنگ، و لیکن سنگ است، پس درخت نیست". و اما دو احتمال عقیم عبارت‌اند از: ۱. رفع مقدم، که وضع تالی را نتیجه نمی‌دهد. مثلاً از قیاس: "این چیز یا درخت است یا سنگ، و لیکن درخت نیست"، نمی‌توان نتیجه گرفت که این چیز لزوماً سنگ است؛ زیرا فرض این است که شرطیه مذکور، به نحو منفصله مانعةالجمع است که ارتفاع هر دو جایز است. بنابراین، می‌تواند نه درخت باشد و نه سنگ. ۲. رفع تالی، که وضع مقدم را نتیجه نمی‌دهد. مثلاً، به همان بیانی که در صورت قبل گذشت، از قیاس: "این چیز یا درخت است یا سنگ، و لیکن سنگ نیست"، نمی‌توان نتیجه گرفت که این چیز لزوماً درخت است. [۷]
جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۸۳.
[۸]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۶۳-۱۶۴.
[۹]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۴۲.
۵ - صور منتج در منفصل مانعةالخلوّقیاس استثنائی منفصل مانعةالخلوّ: از ۴ صورت متصور در این قسم نیز، ۲ قسم منتج، و ۲ قسم عقیم (غیرمنتج) است. اما دو صورت منتج عبارت‌است از: ۱. رفع مقدم، که وضع تالی را نتیجه می‌دهد. مثل: "این چیز یا غیر درخت است یا غیر سنگ، و لیکن غیر درخت نیست، پس غیر سنگ است". ۲. رفع تالی، که وضع مقدم را نتیجه می‌دهد. مثل: "این چیز یا غیر درخت است یا غیر سنگ، و لیکن غیر سنگ نیست، پس غیر درخت است". و دو احتمال عقیم عبارت‌اند از: ۱. وضع مقدم، که منتج رفع تالی نیست. مثلاً از قیاس: "این چیز یا غیر درخت است یا غیر سنگ، و لیکن غیر درخت است" نمی‌توان نتیجه گرفت که لزوماً غیر سنگ نیست؛ زیرا فرض این است که شرطیه مذکور، به نحو منفصله مانعةالخلوّ است که اجتماع هر دو جایز است. بنابراین، می‌تواند هم غیر درخت باشد و هم غیر سنگ. ۲. وضع تالی، که منتج رفع مقدم نیست. مثلاً، به همان بیانی که در صورت قبل گذشت، از قیاس: "این چیز یا غیر درخت است یا غیر سنگ، و لیکن غیر سنگ است"، نمی‌توان نتیجه گرفت که این چیز لزوماً غیر درخت نیست. [۱۱]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۱۳۹-۱۴۰.
[۱۲]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۴۹.
[۱۳]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۱۰۳.
[۱۴]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۳۹۰.
۶ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۷ - پانویس
۸ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس استثنائی منفصل»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۴. |